پایگاه فرهنگی سردار شهید حاج حسن دشتی

شرایط صلح امام حسن چه بود؟

دلیل این که امام حسن با معاویه صلح کرد، چیست؟ چه شرایطی باعث شد امام حسن صلح را بپذیرد؟ مفاد صلح‌نامه چه بود و نتیجه آن چه شد؟ پاسخ این سوالات را در متن زیر می‌خوانید.

با شهادت امام علی علیه السلام، مردم کوفه با فرزند شایسته آن حضرت، امام حسن علیه السلام به خلافت‏ بیعت نمودند. آن امام پس از اندک مدتی که معاویة بن ابی سفیان (فرمانروای شام از طرف دو خلیفه قبلی) از فرمانبری سرباز زد، دستور تجهیز سپاه صادر فرمود. مردم، نخست جوش و خروشی نشان دادند اما به دلایل چندی، حرارت مردم فرو نشست و امام در وضع دشواری قرار گرفت.

دسیسه‏‌های حزب امویان، گسیل جاسوسان شام و بدبین ‏نمودن قبایل و مردم نواحی نسبت‏ به سبط پیامبر، استفاده مؤثر از زر و سیم و خریدن بزرگان قبایل و کوفه توسط معاویه و … نهایت اینکه، عدم اطاعت، سست عنصری و تنبلی یاران امام، عرصه را بر آن حضرت تنگ نمود. همان سست عنصری و تنبلی که پدر بزرگوارشان را نیز در تنگنا قرار داده و آن حضرت بارها زبان به انتقاد از یاران خود گشوده بودند:

«… سوگند به خدا دوست دارم معاویه درباره شما با من داد و ستد کند مانند داد و ستد صراف (که یک دینار طلا می‏دهد و ده درهم نقره می‏گیرد) او نیز ده نفر از شما را از من بگیرد و یک نفر از لشکریانش را بدهد(1)».

به هر حال امام حسن علیه السلام در چنان وضعی گرفتار شدند که چاره را در صلح با معاویه یافتند. دلایل و براهین صلح امام بسیار آشکار و شفاف است اما متاسفانه عده‌‏ای تحلیل‌های اشتباهی در مورد صلح امام ارائه می‏‌نمایند از جمله به این مورد توجه فرمائید:

«خلیفه جدید (امام حسن علیه السلام) با وجود انتساب به پدر شرافتمند بزرگواری مانند علی علیه السلام مقابل زحمت اداره امور لشگری و یا مخاطره میدان جنگ، بیشتر در حرم به فراغت می‏‌گذراند لذا از قوای مهیای چهل هزار تنی، فقط دوازده هزار تن را پیش‏قراول به حدود جنگی فرستاد و بقیه را در پشت ‏سر در مداین نگاه داشت و خود در همانجا توقف کرده، اوقاتش را در باغ‌ها می‏گذراند و اندیشه داشت از اینکه بخت‏ خویش را در میدان جنگ آزمایش نماید، هنگامی که این خبر دروغ را انتشار دادند، جلودار قشون شکست‏ خورده و از هم متفرق شدند، فورا عراقی‌های بی‏‌حمیت ‏به اردوی خلیفه ریخته و آن را غارت کردند حتی شخص او را که در نظر داشت مطابق مصالح آنان با معاویه صلح کند، کوشش داشتند که دستگیر کنند . او از این پیشامد، هراسان شده نامه‌‏ای به عجله دایر بر تسلیم خویش نزد معاویه فرستاد و نوشت که او از خلافت کناره گرفته و مدینه را برای اقامت‏ خود اختیار خواهد نمود …(2)».

باید توجه داشت که صلح، ناخواسته بر امام تحمیل گشت و حضرت جهت‏ حفظ خون اهل بیت عترت و صحابه پاک و اندک شیعیان وفادار و امکان تداوم خط اصیل تشیع و … صلح با معاویه را پذیرفتند. در صورت برخورد نظامی، لشگر متشتت و درهم و برهم عراق در مقابل لشگر مجهز معاویه شکست می‏‌خورد و معاویه پیروز شده و به احتمال قریب به یقین، اهل‏ بیت پیامبر و حسنین به اسارت می‏افتادند . در این صورت معاویه می‏توانست‏به انتقام قتل دائی، برادر و پدربزرگ خویش به دست امام علی علیه السلام، آن دو امام بزرگوار را به قتل رسانده و ریشه تشیع را قطع کند .

معاویه ضمن ارسال نامه‌ای سفید که مهر کرده بود، از امام حسن علیه السلام درخواست نمود تمام شرایط خود را بنویسد که همه مورد قبول او هست(3) و به نوشته «محمد بن ابی بکر انصاری‏» ، در کتاب «جوهره‏» (تالیف به سال 645 ه . ق)، «معاویه همه شروط امام حسن علیه السلام را پذیرفت و نزدیک بود از شادی پر درآورد و پرواز کند (4) » . معاویه همه شروط را با خط خود نوشت و پای آن را مهر کرد و پیمان‌های مؤکد و وعده‏‌های محکمی داد که همه آن را معمول دارد . سپس همه رؤسای شام را بر آن گواه گرفت و آنها نیز پای عهدنامه را مهر کردند(5) .

جمع بندی نوشته‏‌های منابع تاریخی در مورد مقررات صلح چنین است:

1 . واگذاری خلافت‏ به معاویه به شرطی که به کتاب خدا و سنت پیامبر و روش خلفای شایسته عمل کند .

2 . معاویه حق ندارد برای خود جانشین برگزیند و پس از او خلافت‏ به حسن و بعد از او به حسین باید برسد .

3 . همه مردم در هر رنگ و نژادی که هستند از امنیت کامل برخوردار باشند .

4 . معاویه حق ندارد خود را امیرالمؤمنین بنامد .

5 . در حضور معاویه، اقامه شهادت نشود .

6 . معاویه به امیرمؤمنان علی علیه السلام دشنام ندهد .

7 . حق هر ذی‏‌حقی را به او برساند .

8 . شیعیان علی علیه السلام در هرکجا هستند در امان باشند و معاویه متعرض آنها نگردد .

9 . بین فرزندان مقتولینی که در جنگ‌های جمل و صفین جزء سپاهیان علی بوده‏‌اند، یک میلیون درهم تقسیم کند .

10 . موجودی بیت‏‌المال کوفه (یا عراق) را به حسن بن علی بپردازد و هر سال صد هزار درهم (و به قولی یک میلیون درهم) به او بدهد .

11 . هرگز به حسن و برادرش حسین و هیچ‏یک از خاندان پیامبر در آشکار و نهان ستمی نرساند و در امنیت هیچ‌‏یک از آنان در هیچ منطقه‏‌ای اخلال نکند(6)

معاویه بعد از به دست آوردن خلافت و قدرت، به هیچ ‏یک از شرایط صلح عمل نکرد . اگر معاویه به این شرایط عمل می‏‌نمود، صلح امام حسن علیه السلام عین پیروزی ‏بود و اندک مدتی بعد از صلح خلافت‏ به اصل خود برمی‏‌گشت .

درباره صلح امام حسن علیه السلام، علاقمندان می‏‌توانند به کتبی که به صورت مبسوط در مورد صلح امام نوشته شده‌‏اند، مراجعه فرمایند.(7)

پی‌نوشت‌ها:

1). نهج‏‌البلاغه، فیض‏‌الاسلام، خطبه 96 و نیز جهت مطالعه شرح خون دل امام از یاران خود ر . ک: نهج‏‌البلاغه، خطبه‏‌های 27، 34، 39، 68، 96، 125، 131، 179، حکمت‏253 . و نیز کتاب الغارات، محمد ابراهیم ثقفی کوفی، صفحات 13، 14، 22، 124، 125 (ترجمه محمد باقر کمره‌‏ای، نشر فرهنگ اسلام، بی‏‌تاریخ، بی‏‌جا) .

2). تاریخ ایران، سرپرسی سایکس، ج‏1، ص‏747 – 748 (ترجمه فخر داعی گیلانی، انتشارات دنیای کتاب، تهران، چ‏2، 1363) . مشابه چنین ادعاهای کذبی را می‏‌توانید از قول برخی مورخین مغرض در کتاب «زندگانی حسن بن علی‏» ، نوشته باقر شریف القرشی، ج‏2، ص‏146 تا 148 مطالعه کنید .

3). تاریخ طبری، محمد جریر طبری، ج‏7، ص‏2716 (ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران 1352)، الکامل فی‌‏التاریح، ابن اثیر، ج‏5، ص‏2020 (ترجمه دکتر محمد حسینی روحانی، انتشارات اساطیر، تهران، چ اول، 1372) تاریخ ابن خلدون، ج‏1، ص‏641 (ترجمه عبدالمحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1364)، مقدمه ابن خلدون، ج‏1، ص‏507 .

4). جوهره در نسب و شرح احوال علی علیه السلام و آل او، محمد بن ابی بکر انصاری تلمسانی معروف به بری، ص‏28، (ترجمه دکتر فیروز حریرچی، انتشارات امیر کبیر، تهران، چ اول، 1361) .

5). الامامة و السیاسة، ابن قتیبه دینوری، ج‏1، ص‏200، به نقل از: اجتهاد در مقابل نص، علامه سید عبدالحسین شرف‏‌الدین، ص‏486 (ترجمه علی دوانی، انتشارات کتابخانه بزرگ اسلامی، تهران، بی‏‌تاریخ) .

6). جمع‏‌بندی شرایط صلح از منابع مختلف را در این دو کتاب ملاحظه کنید . «زندگانی تحلیلی پیشوایان ما» ، عادل ادیب، ص 112 – 111 (ترجمه دکتر اسدالله مبشری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چ سوم 1364) زندگانی حسن بن علی، باقر شریف القرشی، ج‏2، ص 288 – 287 ترجمه فخرالدین حجازی، انتشارات بعثت، تهران، بی‏تا .

7). از جمله: صلح امام حسن، راضی آل یاسین، ترجمه آیت‏‌الله سید علی خامنه‏‌ای، انتشارات آسیا، تهران، 1345، زندگانی حسن بن علی، باقر شریف القرشی، تشیع در مسیر تاریخ، دکتر سید حسین محمد جعفری، ص 157 تا 206 (ترجمه دکتر سید محمد تقی آیت‏‌اللهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چ چهارم، زمستان 1366) .

منبع: گزیده‌ای از مقاله «صلح امام حسن علیه السلام»، اصغر حیدری، مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، تیر 1382 – شماره 508